Bildnachweis: Copyright Karlsruher Institut für Technologie
Der Karlsruher Virtuelle Katalog, kurz: KVK, ist für viele ein wichtiges Rechercheinstrument. Als Meta-Suchmaschine bietet der KVK Zugang zu mehreren hundert Millionen Büchern, Zeitschriften und anderen Medien aus einer Vielzahl von Bibliotheks- und Buchhandelskatalogen weltweit, die hier gemeinsam durchsucht werden können.
Nun erreichte uns die erfreuliche Nachricht, dass nach dem belgischen Verbundkatalog UniCat seit neuestem auch der Katalog der belgischen Nationalbibliothek, KBR, im KVK nachgewiesen ist. Damit sind die Beneluxländer insgesamt gut repräsentiert: Der luxemburgische Verbundkatalog, a-z.lu, und der Katalog der Niederländischen Nationalbibliothek, KB, können bereits seit längerem über den KVK durchsucht werden.
Ein kleiner Tipp am Rande, falls Ihre KVK-Suche null Treffer ergeben sollte: Prüfen Sie, ob Sie die Kataloge, die Sie durchsuchen wollen, tatsächlich auch vorher ausgewählt haben, indem Sie die betreffenden Checkboxen angeklickt haben. Das ist nämlich erforderlich und genau das vergessen auch Recherche-Profis immer wieder einmal.
door Kiran van Bentum, Bernhard Liemann, Ilona Riek en Rita Schlusemann
Na een succesvolle eerste online workshop “Digitale neerlandistiek” in februari 2024 heeft er op 8 november 2024 van 14:00 uur tot 17:00 uur een vervolgbijeenkomst plaatsgevonden. Het doel van de eerste bijeenkomst was o.a. om een indruk te krijgen van de activiteiten op het gebied van de digitale neerlandistiek in de Duitstalige landen. Hierbij ging het vooral om de methoden en tools die worden gebruikt, open vragen, geleerde lessen en uitdagingen m.b.t. digitaal onderzoek (klik hier voor het verslag).
Het online colloquium in november 2024 was opnieuw bedoeld voor de presentatie en discussie van projecten uit onderzoek en onderwijs, maar vooral ook om de onderlinge uitwisseling en wederzijdse inspiratie te stimuleren. Net als bij de eerste bijeenkomst ging het erom op een laagdrempelige en toegankelijke manier in discussie te gaan over vraagstellingen rondom digitale tools en methoden. Het evenement richtte zich in de eerste plaats – maar niet uitsluitend – op neerlandici in de Duitstalige landen. Naast onderzoekers en docenten waren ook geïnteresseerde studenten uitgenodigd om deel te nemen.
Er was een groep van 20 deelnemers aanwezig die met elkaar in gesprek gingen, levendige discussies voerden en hun ervaringen deelden. De voertaal van het colloquium was Nederlands.
Hieronder volgt een samenvatting van de afzonderlijke programmapunten. Voor zover de sprekers hiermee hebben ingestemd, zullen links naar de presentaties worden verstrekt.
Agendapunt 1: Ilona Riek (FID Benelux), begroeting & elevatorpitch „FAIR-principes voor wetenschappelijke data“
Na de welkomstwoorden en een korte terugblik op de vorige workshop maakte Ilona Riek de deelnemers attent op de onlangs door de FID Benelux opgezette mailinglijst “Digitale neerlandistiek” die alle belangstellenden kunnen abonneren. Aansluitend presenteerde zij in een elevatorpitch de „FAIR-principes voor wetenschappelijk data“ (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable).
De FAIR-principes zijn richtlijnen die ervoor moeten zorgen dat de vindbaarheid, toegankelijkheid, uitwisselbaarheid en het hergebruik van onderzoeksdata worden verbeterd. Onderzoeksdata hoeven trouwens niet per se gegevens te zijn die worden samengesteld met behulp van complexe analysemethoden. Gewone publicaties – dus teksten die onderzoekers vrijwel dagelijks produceren – zijn bijvoorbeeld ook onderzoeksdata. De regelingen van vele universiteiten schrijven voor dat onderzoekers hun data FAIR moeten maken. Dit sluit aan bij het beleid van onderzoeksfinanciers zoals bijvoorbeeld de DFG, de NWO of de Europese Commissie.
„Findable“ betekent o.a. dat online publicaties of andere onderzoeksdata een zogenoemde persistent identifier hebben, zoals een DOI (Digital Object Identifier), een URN (Uniform Resource Name) of een ORCID iD (Open Researcher and Contributor iD) als uniek en duurzaam geldig identificatienummer voor onderzoekers. Een ORCID iD kunnen onderzoekers rechtstreeks zelf aanmaken bij ORCID.
Het criterium „Accessible“ kan worden gerealiseerd door archivering van publicaties of data in een repository of in een data-archief. Repositories kennen over het algemeen DOI’s, URN’s of andere persistente identificatoren toe en zorgen ervoor dat de gegevens duurzaam toegankelijk blijven. De meeste universiteiten beschikken over repositories en ook de FID Benelux heeft er één.
„Interoperable“ betekent dat gegevens op een zodanige manier zijn gestructureerd en beschreven dat ze gemakkelijk kunnen worden gecombineerd met andere gegevens. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het gebruik van gestandardiseerde formaten, beschrijvende data en vocabulaires. Wanneer gegevens interoperabel zijn, kunnen onderzoekers en organisaties makkelijker samenwerken aan projecten.
„Reusable“ omvat onder andere dat publicaties of data met een duidelijke licentie worden gepubliceerd die hergebruik mogelijk maakt – gangbaar zijn hier o.a. de Creative Commons-licenties (kort: CC-licenties). Door CC-licenties te gebruiken doe je trouwens geen afstand van je auteursrecht.
Er is op internet meer informatie te vinden over de FAIR-principes: bijvoorbeeld bij forschungsdaten.info (in het Duits). Daarnaast bestaat er ook een checklijst “How FAIR are your data?”.
Agendapunt 2: Pia Awater (Universität Duisburg-Essen), „Indirecte vertalingen − mogelijkheden en uitdagingen van het opsporen van indirecte vertalingen met behulp van digitale bronnen“ (moderatie: Rita Schlusemann)
Pia Awater werkt sinds 2022 als wetenschappelijk medewerker op de afdeling “Niederländische Sprache und Kultur” van de Universiteit Duisburg-Essen. Sinds september 2024 doet zij promotieonderzoek in het kader van het DFG-project „Das Niederländische als Mittlersprache für Übersetzungen ins Deutsche im 17. und 18. Jahrhundert“ van prof. Ute K. Boonen. Haar presentatie draaide vandaar dus ook om het Nederlands als intermediaire taal voor vertalingen in de 17e eeuw en de eerste helft van de 18e eeuw.
Awaters dissertatieproject houdt zich bezig met het vertaalproces en de rol van vertalers als culturele bemiddelaars. Indirecte vertalingen waren in de vroegmoderne periode gebruikelijk, maar onderzoek hiernaar is beperkt. Hoewel de rol van het Frans als intermediaire taal voor Duitse vertalingen, vooral in de 18e eeuw, bekend is, is de rol van andere Europese volkstalen, zoals het Nederlands, tot nu toe onvoldoende onderzocht.
In Awaters studie ligt de focus op Engelse bronteksten en hun Duitse vertalingen met het Nederlands als intermediaire taal. Tot nu toe heeft zij al 18 nieuwe onbekende indirecte vertalingen kunnen vinden. Hoewel het identificeren van deze vertalingen niet mogelijk zou zijn geweest zonder digitale bronnen, behoren aspecten zoals o.a. ontoereikende databanken, ontbrekende digitale content en het gebrek aan bibliografische informatie over de acteurs in het literaire veld desondanks nog steeds tot de uitdagingen van haar onderzoek. Omdat haar project vertalingen van Engels naar Duits via het Nederlands onderzoekt, heeft zij drie versies van elke tekst nodig. Deze versies zijn echter niet altijd (digitaal) beschikbaar.
Awater hanteert een polymethodologische aanpak, waarbij ze biografisch en prosopografisch onderzoek, netwerkanalyse, kwalitatieve corpusanalyse van digitale bronnen, linguïstische en vertaaltechnische analyse combineert. Voor de kwalitatieve corpusanalyse maakt zij gebruik van MAXQDA om de bronnen die zij via verschillende databanken heeft verzameld te bundelen. Het werken met digitale methoden was voor haar een „learning-by-doing“ benadering. De door haar geraadpleegde databanken vereisen uiteraard allemaal kennis van de individuele zoekcodes en zoekopties.
In het kader van haar onderzoek draagt Awater o.a. ook bij aan het project “Heidelberger Übersetzungsbibliographie nichtfiktionaler Texte” (HÜB), een verzameling vertalingen van o.a. het Engels en het Nederlands naar het Duits uit de periode 1450–1850.
Agendapunt 3: Lina Blank (Universität Oldenburg), „Auteur Mentions: Een kwantitatieve analyse van literaire verwijzingen in het Nederlandse, Duitse en Britse parlement“ (moderatie: Bernhard Liemann)
Lina Blank promoveert momenteel aan de Carl von Ossietzky Universiteit in Oldenburg in het kader van het DFG-Project “Literaturkonzepte der juristischen und politischen Eliten in den Niederlanden im 20. Jahrhundert und ihre Relevanz für Literaturgeschichtsschreibung und Feldtheorie“ van prof. Ralf Grüttemeier. In haar onderzoek richt zij zich op de toepassing van digitale methoden op de intersectie van politiek en literatuur. De eerste stappen van haar DH-project zijn in vorm van een poster met de titel “Mentions technique, future re-invented? Eine quantitative Analyse literarischer Referenzen im niederländischen, deutschen und britischen Parlament“ gepresenteerd op de DHd-conferentie in 2024 in Passau.
Het dissertatieproject van Lina Blank is geplaatst binnen de discipline van de literatuursociologie met als achterliggend idee dat het literaire veld een relatieve institutionele autonomie heeft maar altijd is ingebed in het veld van de macht. Zij onderzoekt literatuuropvattingen van Nederlandse politici door te zoeken naar de vermelding (“mentions”) van auteurs in parlementaire debatten.
Blank werkt me grote tekstbestanden. Haar bronnen zijn reeds bestaande corpora die vooral voor onderzoek op het gebied van de politieke wetenschappen worden geraadpleegd zoals de ParlSpeech V2 dataset die ook data uit de Nederlandse Tweede Kamer behelst. Voor de analyse van corpora komen in principe digitale methoden zoals topic modeling en named entity recognition in aanmerking. Deze methoden bleken echter niet geschikt voor dit onderzoek. Om die reden heeft Blank een eigen werkwijze ontwikkeld, waarbij zij gebruik maakt van Rosengrens mentions technique die is ontwikkeld voor analyses in het veld van de literatuurkritiek. De van oorsprong manuele techniek van Rosengren heeft zij getransformeerd om haar onderzoeksvraag met behulp van digitale gegevensverwerking (een Python-gebaseerd zoekalgoritme, verwerking van de metadata met Pandas) te kunnen beantwoorden.
Voordat Blank aan haar onderzoek begon, beschikte zij al over een basiskennis van programmeren. Daarnaast kreeg zij ook hulp van een student-assistent en werkte samen met programmeurs. Zij pleit voor het opbouwen van eigen competenties wat digitale methoden betreft maar benadrukt ook de nauwe samenwerking met experts uit de informatica om individuele oplossingen voor specifieke onderzoeksvragen en -projecten te vinden. Een andere reden voor de samenwerking is de workload, omdat zowel het schrijven van een dissertatie als het programmeren veel tijd kost. Mogelijke experts zijn, mochten ze niet al via de universiteit bereikbaar zijn, vaak op conferenties zoals de DHd aanwezig. Zulke conferenties bieden volgens haar goede kansen om samenwerkingen in onderzoeksprojecten in gang te zetten.
Agendapunt 4: Natalie Verelst (TU Dortmund), „Corpusonderzoek in de neerlandistiek: voordelen, afwegingen, uitdagingen“ (moderatie: Kiran van Bentum)
Natalie Verelst is sinds april 2024 werkzaam als postdoc aan de TU Dortmund, waar zij is verbonden aan de leerstoel “Linguistik des Deutschen mit dem Schwerpunkt Variationslinguistik”. Voorafgaand daaraan heeft zij vier jaar als wetenschappelijk medewerker gewerkt aan de FU Berlijn en is daar in februari 2024 gepromoveerd op het proefschrift “The dynamics of feminisation. A corpus-based diachronic analysis of Dutch and German feminising morphology”. Dit project stelde zij ook op het colloquium voor.
Het gaat hierbij om een empirisch corpusonderzoek met oog op de analyse van taalstructuren in authentiek taalgebruik. In het kader van haar studie heeft Verelst gezocht naar constructies met een persoonsaanduiding na een vrouwelijk subject zoals bijvoorbeeld “zij is een journalist” of “zij is een journaliste”.
Voor het diachrone onderzoek naar de feminisering van persoonsaanduidingen heeft Verelst zich gebaseerd op krantencorpora die vrij toegankelijk zijn via websites als Delpher voor Nederlandse kranten en BelgicaPress voor Belgische kranten. Daarnast heeft zij complementair gebruik gemaakt van o.a. OpenSoNaR, SketchEngine (JSI) en NexisUni. Dit vereiste specifieke kennis m.b.t. de bediening van de afzonderlijke interfaces – een punt dat ook door Pia Awater werd genoemd.
Verelst stelde vast dat de benodigde Belgische data over het algemeen minder goed toegankelijk zijn dan de Nederlandse data. Bij de analyse van de verschillende (verzamelingen van) corpora stuitte zij bovendien op enkele problemen, zoals bijvoorbeeld: applicaties als Delpher en BelgicaPress bevatten wel de nodige data, maar ze waren niet zonder meer geschikt voor dit soort onderzoek. De tekstbestanden zijn niet geannoteerd, gedeeltelijk niet doorzoekbaar vanwege een gebrekkige optische tekenherkenning (OCR) en er is ook niet zomaar een bulkdownload mogelijk. De data zijn op aanvraag echter wel beschikbaar voor onderzoeksdoeleinden. Ze worden in XML-formaat geleverd en kunnen dan bijv. worden geanalyseerd in Python.
Andere webapplicaties zoals OpenSoNar bieden wel een bulkdownload, maar leverden minder data op. OpenSoNar is alleen toegankelijk via een account bij een academische instelling, net als Sketch Engine, waarvan daarnaast ook een free trial versie beschikbaar is. Voor het gebruik van NexisUni is het noodzakelijk dat de bibliotheek ter plaatse een licentie heeft afgesloten. Dit geldt gelukkig voor veel UB’s in Duitsland.
Agendapunt 5: Foekje Reitsma (Universität Oldenburg), „Effecten van een app-training op vloeiendheid“ (moderatie: Rita Schlusemann)
Foekje Reitsma heeft Nederlandse taal- en letterkunde gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen en vervolgens de eerstegraads lerarenopleiding voor het vak Nederlands afgerond. Zij werkt sinds oktober 1995 op het Institut für Niederlandistik van de Carl von Ossietzky Universiteit in Oldenburg, eerst als “Lektorin” waarbij zij colleges taalverwerving, vakdidactiek en “Landeskunde” verzorgde. Inmiddels richt zij zich meer op vakdidactiek en de begeleiding van de Master of Education studenten. In de afgelopen jaren heeft zij een dissertatie geschreven met als onderdeel van het onderzoek een studie naar het effect van het werken met een app op vloeiendheid (fluency). De resultaten van die studie presenteerde zij op het colloquium.
In haar promotieonderzoek heeft Reitsma onderzocht in hoeverre het gebruik van een app invloed had op de vloeiendheid − dus het vloeiend produceren van taal − en de spreekangst van Duitstalige leerders van het Nederlands. Aan de studie namen 90 middelbare scholieren uit Nedersaksen met minimaal twee jaar Nederlands op school deel. De door Reitsma ontwikkelde app met de naam „Reppen“ bood de leerlingen spreeklessen aan en een afzonderlijk deel met een fluencytraining. De deelnemers ontvingen via de app o.a. individueel feedback over aspecten zoals bijv. hun spreektempo en het aantal en de duur van de gemaakte pauzes. Dankzij de digitale omgeving ontstond er een veilige oefenruimte waar fouten gemaakt mochten worden. De resultaten toonden aan dat het gebruik van de app een positief effect had op de vloeiendheid van de leerlingen en de leerlingen zelf vonden het ook leuk om te zien dat ze vooruitgang maakten. Het werd dus duidelijk dat een app-based training nuttig kan zijn voor het taalonderwijs.
Een van de uitdagingen van het project was dat er nauwelijks kennis was om op terug te vallen omdat maar heel weinig van dit soort apps wetenschappelijk getest zijn. Ook bleek de automatische spraakherkenning niet altijd even goed te werken, omdat die gebaseerd was op het Nederlands van moedertaalsprekers, wat problemen opleverde i.v.m. de uitspraak van L2 leerders.
Voor de ontwikkeling van de app heeft Reitsma steun ontvangen van de EDR (INTERREG) en de Taalunie en samengewerkt met softwareontwikkelaars. Het aanvragen van financiering en het vinden van geschikte ontwikkelaars vergde extra tijd tijdens het werk aan haar proefschrift. Helaas werkt de app op het moment niet meer omdat er updates nodig zijn die met servicekosten gepaard gaan. Achteraf bekeken zou het misschien verstandig zijn geweest om een open source software te gebruiken.
Agendapunt 6: Discussie: „Navigeren door de wereld van AI: kansen, risico’s en nieuwe wegen in onderzoek en onderwijs“ (moderatie: Ilona Riek)
De discussie onder leiding van Ilona Riek ging over het gebruik van AI-systemen in onderzoek en onderwijs. Sinds de komst van de chatbot ChatGPT van de Amerikaanse onderneming OpenAI in 2022 is de toepassing van AI in een stroomversnelling terechtgekomen en ook een onderwerp van publieke discussie en discussies op universiteiten. Riek veronderstelde dat vrijwel iedereen van de aanwezigen al in aanraking was gekomen met artificiële intelligentie.
Volgens recente cijfers van het CBS gebruikte in Nederland 34 procent van de mensen met een afgeronde hbo- of wo-opleiding in 2024 ChatGPT of een vergelijkbaar programma. 18- tot 25-jarigen met een dusdanige opleiding maakten met ruim 60 procent het meest gebruik van ChatGPT. Volgens een online enquête in mei/juni 2023 gebruikte 63 procent van de studenten in Duitsland AI voor hun studie.
AI is een technologie die in veel opzichten steeds menselijker overkomt en het is een technologie die onze wereld alsook de manier waarop we wetenschap beoefenen of studeren vermoedelijk op ingrijpende wijze zal veranderen. In dit verband is het van groot belang dat AI op een verantwoorde manier wordt ontwikkeld en ingezet.
Wat opvalt bij AI, is de grote hoeveelheid foute informatie die als feit wordt gepresenteerd. Dat is in sommige gevallen heel makkelijk herkenbaar, maar vaak ook helemaal niet. Als een chatbot op een zelfverzekerde manier foute dingen beweert, noem je dat hallucinatie. Uit onderzoek is gebleken dat op dit moment zelfs de beste modellen in slechts 35 procent van de gevallen hallucinatievrije tekst kunnen genereren. Riek liet een aantal voorbeelden zien van hallucinaties uit eigen experimenten met AI.
De andere deelnemers vertelden vooral over de uitdagingen van AI binnen hun onderwijs en over problemen met klassieke toetsformaten zoals schriftelijke werkstukken. Sommigen van hen hadden al werkstukken van studenten ontvangen die blijkbaar volledig door AI waren geschreven. In dit verband rees de vraag of schriftelijke werkstukken en schrijfopdrachten moesten worden afgeschaft of dat het bijvoorbeeld meer een soort procesdocumentatie moest worden waarbij het ontstaansproces van een werkstuk gedocumenteerd wordt. Het leek de aanwezigen geen oplossing om AI in het onderwijs helemaal te verbieden of te negeren. Dit bracht de vraag op in hoeverre AI dan wel kan worden geïntegreerd in het onderwijs en waarvoor het kan handig zijn. Er werden potentiële voordelen gezien op gebieden zoals het creëren van lesmateriaal, statistische berekeningen, het opsporen van fouten in programmeercodes en de inclusie van studenten met een beperking (bijv. dyslexie), maar er was ook nog veel onzekerheid en een enorme behoefte aan informatie over geschikte oplossingen voor AI in tekstgebaseerde disciplines zoals de neerlandistiek en in tekstgerichte toetsformaten.
Agendapunt 7: Perspectieven voor de verdere samenwerking & uitwisseling (moderatie: Bernhard Liemann)
Bernhard Liemann leidde het gesprek over wensen en ideeën voor mogelijke verdere activiteiten van de Werkgroep Digitale Neerlandistiek en voor een mogelijk vervolg van het colloquium digitale neerlandistiek. Hierbij kwamen verschillende suggesties naar voren wat betreft de frequentie, communicatie, institutionalisering of internationalisering. De deelnemers waren nogal positief over de goede werksfeer in de groep en zodoende was er animo voor een vervolg-colloquium of een lezing van een externe expert over AI met speciale aandacht voor het didactisch perspectief en aspecten van AI in het onderwijs. Ook leek het de aanwezigen een goed idee om het colloquium te openen in de richting van andere belangstellenden en institutionele partners zoals bijvoorbeeld de Fachvereinigung Niederländisch of Comenius, de vereniging voor neerlandistiek in Centraal-Europa.
Agendapunt 8: Afronding (moderatie: Kiran van Bentum)
Aan het einde van de bijeenkomst vatte Kiran van Bentum het colloquium kort samen: Het colloquium bood een overzicht van verschillende onderzoeksprojecten op het gebied van de Duitstalige neerlandistiek met een focus op digitale methoden. Daarnaast leverde het inspiratie en steun voor het werken met digitale methoden onderzoek en onderwijs. Hoewel de projecten tamelijk uiteenlopende vraagstellingen behandelden, hadden de onderzoekers vergelijkbare uitdagingen te overwinnen zoals bijvoorbeeld het omgaan met verschillende zoekinterfaces, het nemen van tussenstappen om corpora samen te stellen of de samenwerking met instellingen en experts van binnen en buiten de eigen universiteit.
Met kijk op de digitale vaardigheden leek het de aanwezigen zeker belangrijk, om zelf kennis op te doen en die projectgericht verder uit te breiden, om niet te afhankelijk te zijn van experts van buiten, wat niet uitsluit dat er met (IT-)experts samen wordt gewerkt. Interdisciplinaire samenwerking is van groot belang en kan, voor zover het de digitale neerlandistiek betreft, o.a. worden gestimuleerd door evenementen zoals dit colloquium of door te netwerken op de DHd-conferenties.
De deelnemers hebben aangegeven, dat ze graag aan een vervolg bijeenkomst rondom het onderwerp AI in het onderwijs willen deelnemen. Deze zal met het oog op de bereikbaarheid online plaatsvinden.
Die niederländische Schriftstellerin Leonieke Baerwaldt wurde für ihren Roman Dagen als vreemde symptomen (Querido) mit dem BNG Bank Literatuurprijs 2024 ausgezeichnet. Der mit 15.000 Euro dotierte Preis geht an Autor:innen niederländischer Prosa, die jünger als vierzig sind und bis dahin noch keinen großen Literaturpreis erhalten haben.
Die nächste Jahrestagung des Centre européen des études bourguignonnes (CEEB) wird vom 25. bis 28. September 2025 in Deutschland an der Universität Paderborn stattfinden. Das Thema der 66. Tagung lautet: „Die Herzöge von Burgund in den Konflikten ihrer Zeit (XIV.–XVI. Jahrhundert)“.
Die Herzöge von Burgund führten viele bekannte Konflikte: gegen die Armagnacs, Karl VII., die flämischen Städte, den Kaiser oder die Schweizer, und diese Konflikte haben das Bild der Herzöge entscheidend geprägt. Obwohl die großen Konflikte nicht grundsätzlich aus dem Themenbereich der Paderborner Tagung ausgeschlossen sind, werden sie nicht im Vordergrund stehen. Vielmehr soll das Verhalten der Herzöge in regionalen und lokalen Konflikten analysiert werden, in denen sie nicht von vornherein als Konfliktpartei auftraten, sondern sich bemühten, entweder einen für sie selbst vorteilhaften Ausgleich zu finden, einem Verbündeten zu helfen oder eine Entscheidung im Sinne ihrer Politik herbeizuführen. Daher müssen die Formen der Einflussnahme auf die Parteien und die Art und Weise der Konfliktlösung näher untersucht werden, d.h. Gesandtschaften, Verhandlungen, Allianzen, die Schaffung von Netzwerken, die Einrichtung einer adligen Klientel, auf die man sich im Konfliktfall berufen konnte, aber auch der Einsatz von Mediatoren oder Schiedsgerichten, die Rolle von mündlichen Vereinbarungen, Verträgen und Ritualen.
Da die Interventionen der Herzöge manchmal dazu dienten, ihren eigenen Einfluss in benachbarte Regionen auszudehnen, können Fragen zu den Formen und Instrumenten der Expansionspolitik der Valois-Herzöge (z.B. in Holland, Hennegau, Geldern, Utrecht, Köln oder Lüttich) mit der Untersuchung des herzoglichen Konfliktverhaltens verknüpft werden. Darüber hinaus kann es auch interessant sein zu analysieren, wie sich die Herzöge verhielten, wenn sie als Konfliktpartei mit der Forderung konfrontiert wurden, eine Vermittlung durch eine dritte Partei zu akzeptieren (Gent, 1452) oder sich einem Schiedsgericht zu unterwerfen (Tournai, 1438; Luxemburg, 1454). Herzogliche Interventionen bei Streitigkeiten in bestimmten Städten zwischen dem Klerus und der Stadtregierung und bestimmten sozialen Gruppen können ebenfalls ein fruchtbares Untersuchungsfeld darstellen (Besançon, Lüttich). Wie üblich kann die gleiche Untersuchung im 16. Jahrhundert von ihren habsburgischen Nachfolgern durchgeführt werden.
Eine ganze Reihe von möglichen Fragen kann sich aus dem oben Gesagten ergeben: Aus welchen Gründen griffen die Herzöge und Habsburger in die Konflikte ein? Über welche Personen wurden Kontakte hergestellt? Auf welche Weise und mit welchen Mitteln versuchten sie, ihre eigenen Interessen durchzusetzen und den Konflikt in ihrem Sinne zu instrumentalisieren? Haben sie sich bewusst bemüht, als Friedensstifter aufzutreten oder zumindest als solche wahrgenommen zu werden und wie haben sie ihr eigenes Engagement im Allgemeinen dargestellt? Haben sich ihre Ziele und Methoden im Laufe des Konflikts verändert? Können wir die Faktoren identifizieren, die es ihnen ermöglichten, erfolgreich zu handeln, oder die Gründe, warum sie scheiterten?
Jeder, der an einem Vortrag bei den Paderborner Treffen interessiert ist, wird gebeten, seinen Vorschlag bis zum 24. März 2025 an das Sekretariat des CEEB (Prof. Dr. Alain Marchandisse, Kontakt: alain.marchandisse@uliege.be) zu senden.
Die Nationalbibliografie Belgiens (Bibliographie de Belgique / Belgische Bibliografie) ist ein Verzeichnis belgischer Publikationen. Sie wird von der Königlichen Bibliothek Belgiens (KBR) geführt und beinhaltet alle Veröffentlichungen von belgischen Verlagen, ebenso wie Werke von belgischen Autor:innen, die im Ausland verlegt wurden. Von Comics über Sachbücher bis hin zu Kinderbüchern – alles wird an die Königliche Bibliothek geschickt, wo es katalogisiert, in verschiedene Kategorien eingeteilt und in die monatlichen Listen der Bibliografie aufgenommen wird. Die Belgische Bibliografie bietet einen umfangreichen Einblick in die belgische Literatur und ist damit eine wichtige Ressource, die hilfreich für Forscher:innen, Bibliothekar:innen, Verleger:innen und die interessierte Öffentlichkeit sein kann.
Die Anfänge der Belgischen Bibliografie gehen auf das Jahr 1869 zurück, als ein Verleger aus Brüssel erste Versuche unternahm, eine Nationalbibliografie ins Leben zu rufen. Sechs Jahre und einige Verhandlungen später wurde im Februar 1875 die erste Ausgabe der Belgischen Bibliografie veröffentlicht. Seitdem durchlief sie viele Veränderungen: Sie wurde von verschiedenen Verlagen oder Unterabteilungen der Bibliothek herausgegeben, erhielt durch die Einführung des belgischen Pflichtexemplarrechts im Jahr 1966 eine größere Vollständigkeit und wurde Anfang der 2000er Jahre parallel sowie retrospektiv auf CD-ROM publiziert. Seit 1998 wird die Bibliografie monatlich online veröffentlicht. Zudem hat es sich die KBR anlässlich des 150-jährigen Jubiläums zur Aufgabe gemacht, die gedruckten Editionen ebenfalls online zur Verfügung zu stellen. Diese sind abrufbar im Online-Portal BelgicaPeriodicals und es ist dank OCR-Technologie auch möglich, eine Volltextsuche durchzuführen.
Die Veröffentlichung der Bibliografie erfolgt über monatliche Listen im PDF-Format, die nach einer Klassifikation sortiert sind. Ebenso ist es möglich, die Werke, die in die Bibliografie aufgenommen wurden, über den Online-Katalog (OPAC) der Bibliothek zu durchsuchen. Die Suchmaske des OPACs erlaubt eine gezielte Suche mit verschiedenen Filtermöglichkeiten.
Vor allem für Forschende bildet die Belgische Bibliografie eine wichtige und interessante Informationsquelle, die als Grundlage für verschiedene Projekte genutzt werden kann. Dank der in ihr veröffentlichten Daten ist es möglich, die Entwicklung der Literatur in Belgien nachzuvollziehen, Trends in bestimmten Bereichen zu erkunden und Werke zu entdecken, die für das jeweilige Gebiet von Relevanz sind. So ist die KBR derzeit beispielsweise an einem Forschungsprojekt beteiligt, das sich mit intra-belgischen literarischen Übersetzungen in niederländischer und französischer Sprache auseinandersetzt und dafür die Katalogdaten der Bibliothek als Grundlage nutzt (siehe hierzu die dreisprachige – FR, NL, EN – Projektseite BELTRANS für mehr Informationen).
Zusätzlich zur Veröffentlichung der Bibliografie werden auch Services wie individuelle Datenexporte oder die Integration von Bibliotheksdatensätzen in externe Katalogsysteme angeboten. Eine detaillierte Liste der Services ist hier zu finden. Kontaktadressen für diesbezügliche Fragen sind: metadata@kbr.be und belbib@kbr.be.
Erwähnenswert ist in diesem Zusammenhang auch das belgische Forschungsdateninfrastruktur-Projekt MetaBelgica, in dem eine auf der freien Software Wikibase basierende Plattform entwickelt wird, in der Normdaten von verschiedenen föderalen belgischen Einrichtungen verwaltet werden sollen (siehe hierzu die Projektseite MetaBelgica). Neben Normdaten für Personen und Körperschaften soll diese Plattform auch ein Zuhause für die Klassifikation der Belgischen Bibliografie bieten. Damit bekommt jede Klasse ihren eigenen Identifikator und kann auch mit Normdaten aus anderen Datenquellen verbunden werden, wie zum Beispiel der deutschsprachigen Gemeinsamen Normdatei (GND) oder dem französischen RAMEAU.
Mehr Informationen zur Bibliografie, ihrer Geschichte und ihren Nutzungsmöglichkeiten sind auf der entsprechenden Webseite der Bibliothek (FR, NL, EN) zu finden.
Aus Anlass des runden Geburtstags wurde außerdem eine Pop-Up-Ausstellung vorbereitet, die sich der Belgischen Bibliografie widmet. Bis zum 28. März 2025 lädt sie im Hauptlesesaal der KBR dazu ein, deren Geschichte und Inhalte sowie die Arbeitsvorgänge hinter der Bibliografie zu entdecken.
Die Königliche Bibliothek Belgiens in Brüssel mit Reiterstandbild von König Albert I.
Zur Autorin: Caroline Laqua (TH Köln) ist Praktikantin an der KBR und war maßgeblich an der Organisation der Pop-Up-Ausstellung zur Belgischen Bibliografie beteiligt.
Im Januar 2025 sind zahlreiche Online-Rezensionen mit Bezug zur historischen Beneluxforschung erschienen. Wir haben folgende Fachzeitschriften und Kommunikationsplattformen ausgewertet und einen Überblick mit frei zugänglichen Rezensionen für Sie erstellt:
Conway, Martin; Erlichman, Camilo (Hrsg.): Social Justice in Twentieth-Century Europe. Cambridge 2024. Rezensiert von Alexander Mayer | In: H-Soz-Kult, 30.01.2025. URL: https://www.hsozkult.de/publicationreview/id/reb-150694. | In diesem Sammelband ist ein beneluxbezogener Beitrag enthalten mit dem Titel „Social Justice through Taxation? Taxing the Rich in Belgium in the 1920s“ (Simon Watteyne).
Nina Lamal / Jamie Cumby / Helmer J. Helmers (eds.): Print and Power in Early Modern Europe (1500–1800). Leiden; Boston: Brill, 2021. Rezensiert von Volker Bauer | In: Zeitschrift für Historische Forschung (ZHF), 50 (2023), 4, S. 735–736. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/zeitschrift-fuer-historische-forschung/50-2023/4/print-and-power-in-early-modern-europe-1500-1800. | In diesem Sammelband sind vier beneluxbezogene Beiträge enthalten mit den Titeln „Printing for Central Authorities in the Early Modern Low Countries (15th–17th Centuries)“ (Renaud Adam), „The Politics of Print in the Dutch Golden Age. The Ommelander Troubles (c. 1630–1680)“ (Arthur der Weduwen), „Pictures and Power. The Visual Prints of Frans Hogenberg“ (Ramon Voges) und „Learned Servants. Dutch Ministers, Their Books and the Struggle for a Reformed Republic in the Dutch Golden Age“ (Forrest C. Strickland).
Malte Griesse / Monika Barget / David de Boer (eds.): Revolts and Political Violence in Early Modern Imagery. Leiden; Boston: Brill, 2022. Rezensiert von Ulrich Niggemann | In: Zeitschrift für Historische Forschung (ZHF), 50 (2023), 4, S. 738–740. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/zeitschrift-fuer-historische-forschung/50-2023/4/revolts-and-political-violence-in-early-modern-imagery. | In diesem Sammelband sind zwei beneluxbezogene Beiträge enthalten mit den Titeln „From Power Brokers to Rebels. How Frans Hogenberg Depicted the Beginning of the Dutch Revolt“ (Ramon Voges) und „Strategies of Transnational Identification. Images of the 1655 Massacre of the Waldensians in the Dutch Press“ (David de Boer).
Klaas van Gelder (ed.): More than Mere Spectacle. Coronations and Inaugurations in the Habsburg Monarchy during the Eighteenth and Nineteenth Centuries. New York; Oxford: Berghahn Books, 2021. Rezensiert von Heidi Mehrkens | In: Zeitschrift für Historische Forschung (ZHF), 50 (2023), 4, S. 792–793. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/zeitschrift-fuer-historische-forschung/50-2023/4/more-than-mere-spectacle-coronations-and-inaugurations-in-the-habsburg-monarchy-during-the-eighteenth-and-nineteenth-centuries. | In diesem Sammelband sind zwei beneluxbezogene Beiträge enthalten mit den Titeln „Inaugurations in the Austrian Netherlands. Flexible Formats at the Interface between Constitution, Political Negotiation, and Representation“ (Klaas Van Gelder) und „Conditioning Sovereignty in the Austrian Netherlands. The Joyous Entry Charter and the Inauguration of Maria Theresa in Brabant“ (Thomas Cambrelin).
Hémecht. Revue d’histoire luxembourgeoise / Zeitschrift für Luxemburger Geschichte
Gilles Genot (ed.): Sociabilité au Luxembourg. Ouvrage publié à l’occasion de l’exposition “Komm mir grënnen e Veräin!“ La vie associative dans la ville de Luxembourg depuis le 19e siècle / Geselligkeit in Luxemburg. Sammelband zur Ausstellung “Komm mir grënnen e Veräin!“ Das Vereinsleben in der Stadt Luxemburg seit dem 19. Jahrhundert. Luxemburg: Lëtzebuerg City Museum, 2023. Rezensiert von Fabio Spirinelli | In: Hémecht. Revue d’histoire luxembourgeoise / Zeitschrift für Luxemburger Geschichte 2024, 4, S. 470–472. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/hemecht/2024/4/sociabilite-au-luxembourg-geselligkeit-in-luxemburg.
Katja Happe / Michael Mayer / Maja Peers / Jean-Marc Dreyfus (eds.): The Persecution and Murder of the European Jews by Nazi Germany, 1933–1945. 5: Western and Northern Europe 1940–June 1942. Berlin; Boston: De Gruyter Oldenbourg, 2021 und Katja Happe / Barbara Lambauer / Clemens Maier-Wolthausen / Maja Peers (eds.): The Persecution and Murder of the European Jews by Nazi Germany, 1933–1945. 12: Western and Northern Europe June 1942–1945. Berlin ; Boston: De Gruyter Oldenbourg, 2022. Rezensiert von Elisabeth Hoffmann | In: Hémecht. Revue d’histoire luxembourgeoise / Zeitschrift für Luxemburger Geschichte 2024, 4, S. 495–497. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/hemecht/2024/4/the-persecution-and-murder-of-the-european-jews-by-nazi-germany-1933-1945-western-and-northern-europe-1940-june-1942.
Daniel Bellingradt / Anna Reynolds (eds.): The Paper Trade in Early Modern Europe. Practices, Materials, Networks. Leiden; Boston: Brill, 2021. Rezensiert von Kateřina Pražáková | In: Opera Historica, 25 (2024), 1, S. 126–127. URL: https://www.recensio.net/rezensionen/zeitschriften/opera-historica/25-2024/1/daniel-bellingradt-anna-reynolds-edd-the-paper-trade-in-early-modern-europe-practices-materials-networks. | In diesem Sammelband sind drei beneluxbezogene Beiträge enthalten mit den Titeln „The Paper Supply of a Printing House as a Mirror of the Paper Trade in the Early Modern Low Countries. The Case of Dirk Martens’ Workshop“ (Renaud Adam), „The Paper Purchases of the Dutch East India Company’s Amsterdam Chamber in the Early Eighteenth Century“ (Frank Birkenholz) und „Material Sensibilities. Writing Paper and Chemistry in the Netherlands and Beyond, ca. 1800“ (Andreas Weber).
Time to say „Goodbye“: Die Universität Münster und mehr als 60 deutschsprachige Hochschulen und Forschungsinstitutionen haben ihre Aktivitäten auf X eingestellt.
„Der Rückzug“, so die gemeinsame Erklärung, „ist Folge der fehlenden Vereinbarkeit der aktuellen Ausrichtung der Plattform mit den Grundwerten der beteiligten Institutionen: Weltoffenheit, wissenschaftliche Integrität, Transparenz und demokratischer Diskurs.“ (Quelle: idw, 10.01.2025)
Der FID Benelux hat sich der Aktion seiner Trägereinrichtung angeschlossen und wird bis auf Weiteres nichts mehr auf X veröffentlichen. Wir haben unseren Account stillgelegt, also nicht deaktiviert oder gelöscht. So wird ein Kapern des Account-Namens verhindert und bisherige Inhalte, Beiträge und Bilder des FID bleiben auffindbar.
Auch unser Projektförderer, die Deutsche Forschungsgemeinschaft, hat X kürzlich verlassen, siehe dazu die Pressemitteilung der DFG vom 14.01.2025. Ähnliches gilt für 51 NGOs, die sich im Rahmen der Protestaktion „Bye Bye, Elon“ aufgrund der zunehmenden Hassrede auf X zu einem gemeinsamen Ausstieg entschieden haben, und viele andere mehr.
Für Informationen rund um die Niederlandistik, Niederlande-, Belgien- und Luxemburgforschung können Sie uns wie bisher auf den Social-Media-Plattformen LinkedIn und Mastodon –@FID_Benelux@openbiblio.social – folgen sowie das FID Benelux-Blog und unseren Newsletter abonnieren.
Allen, denen eine offene Wissenschaftskommunikation wichtig ist und die auf der Suche nach einer Alternative zu kommerziellen Social-Media-Plattformen sind, möchten wir in diesem Zusammenhang insbesondere Mastodon ans Herz legen: Mastodon ist dezentralisiert, werbefrei, quelloffen und interoperabel. Eine leicht zugängliche Einführung liefert Mareike König in dem Blog-Artikel „Tröten über Droysen: ein Mastodon-Leitfaden für Historiker:innen“ (erschienen in: Digital Humanities am DHIP. 20.11.2022). Eine aktuelle Übersicht über Mastodon-Anbieter (Server), bei denen Sie ein Konto einrichten können, finden Sie hier: joinmastodon.org/de/servers.
Der flämische Autor Bart Van Loo erhält die Gouden Ganzenveer 2025.
Der Literaturpreis der Academie De Gouden Ganzenveer hat die Gestalt einer Gänsefeder und ist aus massivem Gold gefertigt. Er wird in der Regel jährlich an eine Person oder eine Einrichtung verliehen, die sich in besonderem Maße um „das geschriebene Wort oder die Sprachkultur“ verdient gemacht hat. Die Preisverleihung findet am 2. April statt. In der Pressemitteilung heißt es:
„Bart Van Loo (1973) heeft een breed en gevarieerd oeuvre met zijn liefde voor de Franse cultuurgeschiedenis in al haar facetten als rode draad. Vijf jaar geleden leverde hij met De Bourgondiërs het indrukwekkende resultaat af van een jarenlange historische zoektocht. Hij zette de Bourgondische vorsten neer als de aartsvaders van de Lage Landen, deed dat met een uitzonderlijke eruditie maar ook een benijdenswaardige vertelzwier, tot genot van vele lezers. En bij Van Loo blijft het niet bij het geschreven woord. Na het boek volgde een podcastserie en een theatertoer. Met zijn onvermoeibaar enthousiasme en prettige bezetenheid is hij recent verder gegaan in zijn boek Stoute schoenen, een reis door het Bourgondische tijdperk, die ook een vervolg krijgt als podcastserie. Van Loo weet met zijn gedetailleerde ontginning van de geschiedenis van de lage landen en de veelzijdige en aanstekelijke wijze waarop hij deze overbrengt, een ongekend breed publiek te bereiken.“
WW2.lu. Luxemb(o)urg im Zweiten Weltkrieg ist eine Online-Ausstellung, die vom C²DH der Universität Luxemburg auf der Grundlage einer Konvention mit dem Staatsministerium aus dem Jahr 2021 erarbeitet wurde. Ziel der Ausstellung ist es, die Geschichte Luxemburgs im Zweiten Weltkrieg zu präsentieren und dabei besonders die jüngere historische Forschung zu berücksichtigen. Dazu stützt sie sich auf die Vorteile des digitalen Formats. Die Ausstellung ermöglicht, sich den Erfahrungen von Luxemburgerinnen und Luxemburgern aus verschiedenen Perspektiven anzunähern, indem sie aus einer reichen und oft unbekannten Dokumentation schöpft.
Zwischen „Luxembourg“ und „Luxemburg“ sah sich die Bevölkerung den Germanisierungsbestrebungen des NS-Regimes gegenüber. Die Zeit der Annexion zeigt eine zerrissene Gesellschaft, deren erste Sorge der Bewältigung des Alltags in einer Ausnahmesituation gilt. Die Online-Ausstellung interessiert sich für alle Personen, deren Schicksal in der Zeit 1940–1945 mit Luxemburg verbunden war. Die Erfahrungen von Verfolgung, Opposition und Widerstand sind präsent, genau wie die der Anpassung und der Kollaboration oder auch der Resignation und der Arrangements. Vor allem geht es darum zu zeigen, vor welch oftmals komplexen Entscheidungen Individuen und Kollektive standen, und wie sich ihre Entscheidungen in den vier Jahren unter deutscher Herrschaft entwickelten.
Dank seiner verschiedenen Darstellungsformen und seiner Mehrsprachigkeit richtet sich ww2.lu an ein breites Publikum. 33 Videoclips schaffen ein Panorama bekannter und unbekannter Orte für diesen Zeitraum der Geschichte. Sie bestehen aus Zeitzeugenaussagen, Interviews mit Historikerinnen und Historikern, Archivfilmen und zwei Zeichentrickanimationen.
Im Katalog beschreiben rund sechzig Einträge die vielfältigen Gesichter des annektierten Luxemburg. Diese Texte sind so verfasst, dass sie für alle Nutzerinnen und Nutzer zugänglich sind. Ihre Autorinnen und Autoren, allesamt Experten für ihr Sachgebiet, hatten freie Hand bei ihrer Gestaltung. Die Einträge bilden jeweils eine Einheit mit den Dokumenten, die sie begleiten und die oft die Verbindung zwischen kleiner und großer Geschichte schaffen.
Neugierige Nutzerinnen und Nutzer, die ein Thema vertiefen möchten, können in die Rolle einer Widerständlerin oder eines Widerständlers im Jahr 1944 schlüpfen und die gesamte Archivsammlung der Ausstellung erkunden. Bibliografische Hinweise erlauben eine Erweiterung dieser Entdeckungen.
Schließlich zeigt die Gegenüberstellung verschiedener Karten von Luxemburg-Stadt aus den Jahren 1940–1944 mit dem heutigen Stadtplan, wie die Annexion das Gesicht der Stadt kurz-, aber auch langfristig verändert hat.
Die Online-Ausstellung ist auf Deutsch, Englisch und Französisch verfügbar.
Die Villa Pauly, 1940-44 Hauptquartier der Gestapo in Luxemburg, heute Erinnerungsort mit Dokumentations- und Forschungszentrum zur Geschichte des luxemburgischen Widerstands
Der FID Benelux startet unter erfreulichen Vorzeichen in das neue Jahr, denn der Förderantrag für die Jahre 2025 bis 2027 wurde von der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) bewilligt.
Wir freuen uns sehr über das insgesamt ausgesprochen positiv ausgefallene Votum der Gutachter:innen sowie des Ausschusses für Wissenschaftliche Bibliotheken und Informationssysteme (AWBI), denn auf dieser Grundlage können wir unsere Services auch in den kommenden drei Jahren aufrechterhalten und stetig weiter ausbauen.
Was ist geplant?
Der FID Benelux hat für die Förderperiode 2025−27 vier Hauptaktionsfelder definiert, in denen er sich bereits in den Vorjahren als Akteur und Serviceprovider etabliert hat, und zwar:
Content
Recherche
Digitale Geistes- und Sozialwissenschaften
Community und Netzwerke
Hierzu im Folgenden einige Details:
Aktionsfeld 1 − Content
Im Aktionsfeld „Content“ geht es um die eng am Bedarf und an den Arbeitsgewohnheiten der Zielgruppe orientierte Bereitstellung von Spezialliteratur und Information in gedruckter und elektronischer Form. Dies beinhaltet u.a. die Ausweitung des Angebots an überregional verfügbaren elektronischen Medien. Um die Zugangshürden so gering wie möglich zu halten, soll der Zugriff auf die Inhalte vorzugsweise in Form von National- oder Campuslizenzen beziehungsweise im Open Access erfolgen.
Aktionsfeld 2 − Recherche
Die Aggregation von Daten und Informationsquellen sowie die Bereitstellung fachspezifischer Recherche- und Nachweisinstrumente sind wichtige Elemente im Aktionsfeld „Recherche“. Hierzu zählen u.a. das Rechercheportal FID Benelux-Search, das in seinen Funktionalitäten optimiert und um weitere Datenquellen −darunter insbesondere auch Open-Access-Volltexte – ergänzt werden soll, sowie die Pflege beneluxspezifischer Fachbibliografien.
Aktionsfeld 3 − Digitale Geistes- und Sozialwissenschaften
In diesem Aktionsfeld steht die Unterstützung der Fachgemeinschaft durch Angebote und Beratungsdienstleistungen im Kontext der Digitalen Geistes- und Sozialwissenschaften sowie der Forschungsdaten im Mittelpunkt. Ein besonderer Schwerpunkt liegt auch hier in der Förderung des freien Zugangs zu wissenschaftlicher Literatur, etwa durch ein Servicepaket zum Open-Access-Publizieren und durch die Digitalisierung wissenschaftlich relevanter Benelux-Altbestände.
Aktionsfeld 4 − Community und Netzwerke
Im Aktionsfeld 4 liegt der Fokus auf der Benelux-Fachcommunity sowie der Vernetzung mit anderen Forschungs- und Informationsinfrastruktureinrichtungen im In- und Ausland. Zentrale Services sind beispielsweise die fortlaufende Kartierung der Niederlandistik, Niederlande-, Belgien- und Luxemburgforschung im deutschsprachigen Raum im FID Benelux-Forschungsverzeichnis, aber auch die Weitergabe von Expertise rund um die Benelux-bezogene Informationsversorgung in Form von individuellen Beratungen, Schulungen, Workshops und Projektbeteiligungen.
Darüber hinaus plant der FID im Zuge seiner Internationalisierungsbestrebungen u.a. die englischsprachigen Versionen seiner Webseiten weiter auszubauen.
Soweit zunächst der erste Überblick zu den aktuellen Vorhaben des FID Benelux. Über weitere Entwicklungen und neue Angebote werden wir Sie künftig selbstverständlich auf dem Laufenden halten.
Alles Gute für das Jahr 2025 wünscht das FID Benelux-Team!
Diesen Beitrag teilen
Diese Website verwendet Cookies. Wenn Sie die Website weiter nutzen, gehen wir davon aus, dass Sie hiermit einverstanden sind. OKDatenschutzhinweis
Privacy & Cookies Policy
Privacy Overview
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
